ترجمه و تبیین حلقات شهید صدر جلد دوم

در بخش از عنوان «موضوع علم اصول» از فصل «تمهید» این کتاب می‌خوانیم:

بنا به عادت، برای هر علمی، موضوعی بیان می‌گردد و مقصود از آن چیزی است که جامع و مشترک در میان موضوعات مسائل آن علم است و بحث بر حالات و شؤون همین موضوع معطوف می‌شود، مانند: کلمه عربی نسبت به نحو.

بر همین اساس، علمای اصول به تلاش برای تعریف موضوع به علم اصول پرداخته‌اند و پیشنیان آنها گفته‌اند:‌«موضوع علم اصول، ادله اربعه یعنی کتاب، سنت، اجماع و عقل است».

بر این تعریف اشکال شده که ادله اربعه، عنوان جامع و مشترک در میان موضوعات تمامی مسائل اصول نیست. چرا که به عنوان مثال، موضوع ملازمات عقلیه حکم است، زیرا مثلاً گفته می‌شود: آیا حکم به وجوب چیزی مستلزم حرمت ضد آن هست یا نه؟ و موضوع مسائل حجیت امارات ظنی که از حجیت آن بحث می‌شود در موارد فراوانی، امری خارج از ادله اربعه می‌باشد، همچون شهرت و خبر واحد، و موضوع مسائل اصول عملیه شک در تکلیف انحای مختلف آن است که باز هم ارتباطی با ادله اربعه ندارد.

از همین رو پاره‌ای از اصولیان گفته‌اند: علم اصول، موضوع واحدی ندارد و ضرورت ندارد که علم، موضوع واحدی که جامع میان موضوعات و مسائلش داشته باشد.

اما می‌توان این که گفته شده ادله اربعه موضوع علم اصول‌اند را با پذیریش انحصار ادله در ادله توجیه نمود، بدین صورت بگوییم: موضوع علم اصول هر امری است که انتظار می‌رود دلیل و عنصر مشترک استنباط حکم شرعی و استدلال بر آن باشد.

در بخشی از عنوان «فایده علم اصول» این فصل آمده است:

علم اصول، فایده بزرگی برای استدلال فقهی دارد و این از آن روست که فقیه در هر مسأله فقهی بر دو نحوه از مقدمات در استدلال فقهی تکیه می‌کند: یکی از عناصر مختص به آن مسأله، از قبیل روایتی که درباره حکم آن مسأله وارد شده ظهور آن در اثبات حکم مورد نظر و نداشتن معارض با آن و امثال اینها.

و دیگر عناصر مشترکی در استدلال بر حکم آن مسأله و استدلال بر حکم مسائل فراوان دیگری در ابواب گوناگون فقه دخیل‌اند، از قبیل آنکه خبر واحد ثقه حجت است و این که ظهور کلام حجت است.

گونه اول از مقدمات را فقیه در خود همان مسأله به کار می‌گیرد؛ زیرا این گونه مقدمات تنها به آن مسأله مرتبط‌اند.

 و اما گونه دوم، به حکم آنکه به مسأله خاص، اختصاص ندارد، به بحث دیگری خارج از حوزه بحث فقهی در این و آن مسأله منوط شده است و این بحث همان است که علم اصول ارائه می‌کند و به‌اندازه‌ای که توجه به عناصر مشترک در خلال بحث فقهی تدریجاً گسترش یافت، علم اصول هم گسترش یافته‌اند و اهمیتش افزون شد و به همین سبب صحیح است که گفته می‌شود:

جایگاه علم اصول نسبت به استدلال فقهی شبیه جایگاه منطق نسبت به استدلال به طور کلی است؛ زیرا دانش منطق، استدلال به طور کلی با عناصر مشترکی که به باب خاص از ابواب تفکر اختصاص ندارند تجهیز می‌کند و علم اصول، تنها استدلال فقهی را با عناصر که به باب خاص از ابواب فقه اختصاص ندارند تجهیز می‌کند.